Kasztan jadalny zwany też hiszpańskim, to gatunek drzewa z rodziny Fagaceae. Roślina ta pochodzi z południowej Europy i Azji Mniejszej. Obecnie jest szeroko uprawiana w całym świecie w strefach o umiarkowanym klimacie. Rośnie jako duże, długowieczne drzewo liściaste, produkujące kasztany jadalne używane spożywczo już od czasów starożytnych. Szukasz informacji o właściwościach owoców długowiecznego drzewa liściastego kasztanowca jadalnego? Zobacz jak powstają kasztany jadalne, używane od czasów starożytnych.
Kasztany jadalne systematyka i występowanie.
Kasztan jadalny (łac. Castanea sativa) zwany też słodki, hiszpański, portugalski czy marron, to roślina zaliczana w botanice do rodziny bukowatych (łac. Fagaceae). Dalsza systematyka to rząd bukowce (Fagales), klasa okrytonasienne czyli okrytozalążkowe (Magnoliophyta syn. Angiospermae) i klady roślin naczyniowych nasiennych różowych. Drzewo to posiada słodkie oraz bogate w smak i skrobię jadalne orzechy. Kasztany jadalne pochodzą z półkuli północnej, gdzie rosną naturalnie w górskich lasach Japonii, Chin, Europy i Ameryki Płn.
Niegdyś występowały tylko na południe od Alp. Jednak obecnie są już popularne niemal w całej Europie, gdzie rozprzestrzenili je starożytni Rzymianie. Najpierw pojawiły się w Europie Zach. i Słowacji, a potem w całym basenie Morza Śródziemnego. W końcu trafiły też do Azji Mniejszej i na Kaukaz.
W Polsce kasztany jadalne nie są popularne w stanie dzikim. Można je spotkać przede wszystkim na Dolnym Śląsku i Pomorzu Zach. Głównie są to jednak uprawy ozdobne. Lokalnie rzadko można też spotkać tzw. kenofity, czyli populacje zadomowione dziko poza uprawami.
Kasztany jadalne budowa morfologiczna.
Kasztany jadalne rosną na duże drzewa liściaste, dorastające ok. 20-35 m wysokości. Ich korony liściowe są kuliste i gęste, a pień jest pokryty brunatną, głęboko spękaną korą. Młode pędy są lekko omszone, a starsze robią się nagie. Liście są pojedyncze i podłużnie lancetowate, długie na 10-25 cm, z szeroko klinowatą nasadą. Blaszka liściowa jest piłkowana i dobrze unerwiona (ilość nerwów jest równa liczbie ząbków). Kasztany jadalne kwitną od czerwca do lipca.
Są jednopienne, więc na jednym drzewie mają kwiaty męskie i żeńskie. Ich męskie kwiaty są żółte i zebrane w stojące kwiatostany o dł. do 35 cm. Kwiaty żeńskie są nieliczne i zebrane u podstawy. Po zapyleniu kwiaty żeńskie przekształcają się w duże kolczaste tzw. kopule, mające w środku po ok. 2-3 dużych jadalnych ziaren.
Owoce są stosunkowo duże, większe niż u innych drzew orzechowych, np. nerkowców czy makadamia. Każdy orzech kasztana jadalnego jest dość duży i pokryty błyszczącą, gładką i ciemnobrązową skorupą zewnętrzną. Wewnątrz ma słodkie, kremowo-białe skrobiowe jądro. Po dojrzeniu w październiku-listopadzie, kolczasta kopula pęka 3-4 klapowo i wypadają orzechy. W formie dojrzałej, takie kasztany jadalne nazywane są marronem (po francusku słowo to oznacza „kasztan”).
Kasztany jadalne gatunki i odmiany uprawowe.
Cztery główne gatunki kasztanów uprawnych to: Castanea sativa w Europie, C. dentata w Ameryce Płn., C. mollissima w Chinach oraz C. crenata w Japonii. Omawiane drzewo C. sativa należy jednak odróżnić od innego gat. kasztanowca Aesculus hippocastanum. Obie rośliny są podobne, ale tylko daleko spokrewnione. Kasztanowiec Aesculus hippocastanum ma nasiona niejadalne dla ludzi. Istnieją też odmiany kasztana jadalnego C. sativa.
Takie znane odmiany francuskie to: ‘Marigoule’, ‘Marisol’, ‘Bouche de Betizac’, ‘Maraval’, ‘Precoce Migoule’. Natomiast kolejne w rankingu popularności odmiany amerykańskie to: ‘Colossal’ i ‘Labor Day’. Niektóre z wyselekcjonowanych odmian rosną mniejsze, za to bardziej zwarte. Plonują też we wcześniejszym okresie życia i z różnym czasem dojrzewania (np. odmiany Marigoule, Marisol i Maraval).
Kasztany jadalne wymagania siedliskowe.
Kasztany jadalne wymagają łagodnego klimatu i odpowiedniej wilgotności dla dobrego wzrostu i zbioru orzechów. Roczny przyrost pędów tych drzew jest wrażliwy na przymrozki późną wiosną i wczesną jesienią. W chłodniejszym i bardziej ostrym klimacie ich uprawa może więc być kłopotliwa. Nie tolerują też zbytniego nawożenia wapnem. W warunkach leśnych i sadowniczych dobrze znoszą za to umiarkowany cień.
W warunkach naturalnych, przy zapewnieniu optymalnej opieki i posadzone w dobrym miejscu, kasztany jadalne mogą dożyć nawet ponad 2000 lat. Taki stary osobnik rośnie m.in. we wschodniej Sycylii i jest tam nazywany poetycko „kasztanowcem stu -konnym”. Kasztan ten (wł. Castagno dei Cento Cavalli) jest największym i najstarszym znanym kasztanowcem na świecie. Rośnie na drodze Linguaglossa w Sant’Alfio, na wschodnim zboczu Etny na Sycylii, zaledwie 8 km od krateru tego wulkanu.
Powszechnie uważa się, że ma 2000 do 4000 lat (4000 lat wg botanika Bruno Peyronel z Turynu). Księga Rekordów Guinnessa wpisała go na listę „drzewa o największym obwodzie pnia wszechczasów”. Jego obwód pnia wynosił bowiem 57,9 m w 1780 r. Od tego czasu podzielił się jednak na wiele odrębnych dużych pni. Nie stanowi więc już jednego konkretnego pnia. Jednak pod ziemią te pnie nadal mają te same, wspólne korzenie.
Dziwna nazwa tego kasztana wywodzi się z legendy, w której królowa Aragonii i jej stu rycerzy odbywali wyprawę na Etnę. Zaskoczyła ich wtedy potężna burza i schronili się właśnie pod tym konkretnym drzewem.
Kasztany jadalne znaczenie i zastosowanie.
Świeże owoce-nasiona kasztany jadane są spożywane na surowo i wyschnięte spożywane przez niektóre zwierzęta (np. dziki). Po upieczeniu oraz konserwowane jako kompoty jedzą je również ludzie. Na Węgrzech i Słowacji spożywana jest również przetarta masa kasztanowa, nazywana gesztenye püré (węg.) i gaštanové pyré (słow.). Świeża lub mrożona pulpa z tych orzechów przeznaczona jest do bezpośredniego spożycia.
Używana się ją także jako dodatek do wyrobów cukierniczych (wypieków, deserów) oraz mięs. Z kolei w Niemczech do dzisiaj w niektórych regionach chętnie jedzona jest zupa kasztanowa. Warto również zaznaczyć, że w dawnej kulturze ludowej kasztany jadalne symbolizują mądrą przezorność. Kulinarnie kasztany mają duże i interesujące właściwości odżywcze. Ich owoce zawierają znaczne ilości szerokiej gamy cennych składników odżywczych.
W przeszłości kasztany miały ważną rolę w żywieniu ludzi także z powodu korzystnego wpływu na zdrowie. Wraca się do tego obecnie. Słodki kasztan jest też ceniony w diecie bezglutenowej i na inne choroby układu pokarmowego. Pomaga też w zmniejszaniu chorób wieńcowych i zachorowalności na nowotwory. Różne badania wykazały też jego znaczenie w żywności funkcjonalnej.
Kasztany jadalne uprawa.
Słodki kasztan jadalny został też wymieniony, jako jedna z 38 substancji używanych do przygotowania lekarstw z kwiatów Bacha. Terapia ta należy jednak wyłącznie do rodzaju medycyny alternatywnej, choć jest promowana ze względu rzekomego wpływu na zdrowie. Jednak nie ma naukowych dowodów, że leki z kwiatów kasztana jadalnego mogą kontrolować, leczyć lub zapobiegać chorobom, w tym nowotworom. Kasztany jadalne są jednak uprawiane głównie ze względu na jadalne nasiona zwane orzechami, oraz cenne drewno.
Wyhodowanie z nasion drzewa wydającego owoce może jednak zająć do 20 lat lub więcej. Odmiany szczepione, takie jak „Marron de Lyon” lub „Paragon”, mogą jednak rozpocząć produkcję owoców już w ciągu 5 lat od zasadzenia. Obie odmiany owocują jednym dużym ziarenkiem, zamiast zwykłych dwóch do czterech mniejszych nasion w jednej kopuli. Uprawy kasztanów jadalnych są szeroko rozpowszechnione w całej Europie.
Przykładowo w 2004 r. C. sativa była uprawiana na 2,25 mln hektarów lasów. Z tego 1,78 mln ha uprawiano głównie na drewno, a 0,43 mln ha na produkcję owoców. Włochy, Francja, płd. Szwajcaria, Hiszpania, Portugalia i Grecja – to kraje o silnej tradycji uprawy kasztanów jadalnych. Drzewa tych roślin są tam uprawiane intensywnie w specjalnych zagajnikach i sadach. Kraje takie jak Anglia, Chorwacja, Turcja i Gruzja mają natomiast tylko częściowo rozwiniętą tradycję uprawy tych roślin.
Powodem jest geografia (niedogodne warunki klimatyczne) lub historia (nikt ich tam nigdy nie wsiedlił). Niemniej jednak również i w Wielkiej Brytanii można dziś spotkać wielowiekowe okazy tego gatunku. Przykłady aklimatyzacji kasztanów jadalnych można zobaczyć zwłaszcza w londyńskich dzielnicach Islington i Camden. W innych krajach europejskich C. sativa został wprowadzony stosunkowo niedawno (np. na Słowacji, w Holandii, czy w Polsce).
Kasztany jadalne – formy uprawne.
Można wyróżnić trzy różne systemy uprawy kasztanowca jadalnego:
jako małe zagajniki – dobre głównie do pozyskiwania drewna (uzyskuje się średnio ok. 15 m3 drewna z 1 ha uprawy rocznie);
jako drzewa samodzielne, pojedyncze – głównie do produkcji owoców z drzew szczepionych. Drzewa mają krótki pień i dużą, gęstą koronę. Ziemia między nimi jest często wykorzystywana na ogród czy pastwisko;
jako wysoki las – mniej intensywna forma uprawy do produkcji drewna i owoców. Wymiana drzew rosnących z nasion następuje co 50-80 lat. Drzewa budują z czasem gęsty baldachim.
Zarządzanie polem zależy od systemu uprawy. Norma w takich uprawach jest czyszczenie gleby z opadających liści i przycinanie gałęzi. Stosowanie nawozów, pestycydów i nawadnianie jest jednak mniej powszechne. Wymagają tego wyłącznie najbardziej intensywne uprawy.
