Ogólne zasady zbioru ziół

Zioła od tysięcy lat towarzyszyły człowiekowi zarówno kulinarnie, jak i w lecznictwie oraz kosmetyce, a nawet w obrzędach religijnych i wierzeniach. O dawien ludzie znają więc odpowiednie, najlepsze sposoby zbioru i przechowywania oraz wykorzystywania różnych gatunków ziół. Obecnie można je łatwo i bez problemu kupić już gotowe do użycia w aptekach i sklepach zielarskich, a nawet w hipermarketach. Jednak nie ma to, jak własnoręcznie zbierane ziółka, bo są zawsze najświeższe i najaromatyczniejsze! Warto więc znać przynajmniej ogólne zasady zbioru ziół!

Prawne zasady zbioru ziół i materiału zielarskiego

Wiele gatunków ziół możemy hodować we własnym ogródku i wtedy nic nas nie ogranicza! Jeśli jednak chcemy mieć własnoręcznie zbierane zioła i inne rośliny lecznicze i w tym celu zmuszeni jesteśmy pozyskiwać je ze staniu naturalnego, czyli zbierać te dziko rosnące w naturze, musimy kierować się obowiązującymi w naszym kraju przepisami. W przeciwnym wypadku możemy narazić się na nieprzyjemności natury prawnej!

Pozyskiwanie i sposoby zbioru ziół ze stanu naturalnego, w Polsce regulują trzy ustawy:

1. Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 28 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ochrony i zbioru płodów runa leśnego oraz zasad lokalizowania pasiek na obszarach leśnych (Dz. U. z 1998 r. nr 6, poz. 42);
2. Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach państwowych (Dz. U. z 1991 r. nr 101, poz. 444);
3. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2009 r. nr 151, poz. 1220);
4. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętą ochroną ( Dz. U. z 2004 r. nr 168, poz. 1764).

Dodatkowo, każdy, kto pozyskuje zioła na bardziej masową skalę do sprzedaży, musi zadbać o to, by uzyskany w ten sposób materiał zielarski otrzymał (takie są wymogi prawne) Certyfikat Produktu Ekologicznego! Osoby zbierające zioła na taka skalę powinny więc dodatkowo znać jeszcze dwa kolejne akty prawne:

1. Rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r., w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie (EWG) nr 2092/91;
2. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 889/2008 z dnia 5 września 2008 r., ustanawiające szczegółowe zasady wdrażania rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007, w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych w odniesieniu do produkcji ekologicznej, znakowania i kontroli.

Techniczne zasady zbioru ziół.

Zawsze należy zbierać zioła jak najlepszej jakości. Tymczasem ich skład i właściwości lecznicze zależą od wielu różnych czynników, o których każdy zielarz wiedzieć powinien! Na jakość ziół wpływają przede wszystkim warunki, w jakich rośliny te żyją, a także rodzaj gleby w której rosną, nawożenie (jeśli są to uprawy ziołowe), właściwa pora zbioru (poszczególne gatunki i ich części zbiera się w odpowiednich porach roku oraz o odpowiedniej porze dnia) oraz sposób obróbki, konserwacji i przechowywania.

W wielu krajach od lat uprawia się też zioła w celach leczniczych i kulinarnych. Jest to bardzo racjonalne ekonomicznie, gdyż obniża koszty związane z ich poszukiwaniem i mozolnym zbieraniem w naturze. Ponadto naukowcy obecnie donoszą, że zioła uprawiane mają lepsze warunki glebowe, są też poddawane wielu zabiegom pielęgnacyjnym, w tym nawożeniu. Podlegają również selekcji nasiennej (wybierane są tylko te najlepsze), przez co zawierają zwykle więcej różnorodnych substancji leczniczych, które są na dodatek w większych stężeniach, niż ma to miejsce w przypadku roślin dziko rosnących, z tzw. zbioru naturalnego.

Obojętnie jednak, czy zbieramy zioła w naturze, czy na plantacji, musimy mieć na uwadze postępujące i wszechobecne zanieczyszczenie atmosfery i ziemi pyłami oraz truciznami przemysłowymi oraz niekiedy także zanieczyszczona wodą gruntową. Pyły w powietrzu przenoszone są nawet na znaczne odległości od miejsc emisji, podobnie zresztą jak zanieczyszczone wody powierzchniowe i gruntowe. Trzeba więc bardzo przestrzegać, aby zioła dokładnie myć zaraz po zbiorze (pod bieżącą wodą), a dopiero potem suszyć i przygotowywać z nich leki, chyba, że mycie w danym przypadku jest wykluczone (np. przy zbiorze kwiatów). Z tych samych powodów nie wolno zbierać ziół rosnących w sąsiedztwie dróg samochodowych i torów kolejowych, fabryk chemicznych, wysypisk śmieci, oczyszczalni i spalarni itp. Takie zioła w ogóle nie nadają się do spożycia! Także plantacje ziół powinny być sytuowane wyłącznie w czystych ekologicznie rejonach naszego kraju!

Ważną sprawą jest również odpowiednia pora zbioru roślin leczniczych. W tym celu można kierować się kalendarzem zbioru ziół, których pełno znajdziemy w Internecie lub w dobrych książkach zielarskich. Kalendarze te z reguły podają jednak tylko przybliżenie najwłaściwszy okres zbioru dla danej rośliny i strefy klimatycznej. Trzeba więc zwracać uwagę na faktyczny czas kwitnienia i dojrzewania poszczególnych gatunków ziół, ponieważ może być niezgodny z ogólnym kalendarzem (np. z powodu np. niesprzyjających akurat temperatur). Przy zbiorze ziół najlepiej jest więc kierować się przede wszystkim własnymi obserwacjami.

Jeśli chodzi o technikę zbioru poszczególnych elementów materiału zielarskiego, to należy kierować się następującymi zasadami:

• liście – należy zbierać zdrowe, młode i dobrze wyrośnięte, bez zanieczyszczeń (brud, pasożyty, pleśń itp.) i najpóźniej tuż przed kwitnięciem, ponieważ rośliny zawierają wtedy najwięcej czynnych substancji leczniczych;
• ziele – należy zbierać w czasie pełnego kwitnienia, o odpowiedniej porze dnia (zwykle około południa, zależy to od gatunku rośliny), ścinając przy tym kwitnące pędy o długości 15-30 cm razem z kwiatami, lub same ulistnione pędy (zależy to od gat. rośliny), przy czym zdrewniałych łodyg się nie ścina;
• kwiaty – należy zbierać na początku kwitnienia, najczęściej same tylko kwiaty, lub całe korony kwiatowe, zwykle około południa i w dni słoneczne (zależy to od gat. rośliny). Trzeba przy tym uważać, ponieważ zbieranie kwiatów wymaga delikatności, zgniecione kwiaty łatwo ciemnieją i szybko tracą swoje właściwości, mogą tez pleśnieć;
• owoce – należy zbierać na początku, w trakcie lub rzadziej pod koniec dojrzewania (zależy to od gat. rośliny i wykorzystania owoców), trzeba przy tym pamiętać, by nie mylić się i nie zbierać owoców od roślin trujących;
• nasiona – należy zbierać wyłącznie dojrzałe, chyba, że sposób ich wykorzystania wymaga inaczej, trzeba je zatem wydobywać z już dojrzałych, czasem wyschniętych owoców (zależnie od gat.);

• kora – należy ją zdejmować (często zdzierając) zwykle wczesną wiosną lub późną jesienią, z dwu i trzyletnich pędów drzew (wycinanych o tej porze roku), nigdy nie należy zdejmować kory ze starych pędów i drzew rosnących (szczególnie w przypadku gat. chronionych);
• korzenie lub kłącza – należy je wykopywać późną jesienią lub wczesną wiosną, trzeba przy tym pamiętać, że wiele roślin zawiera substancje trujące, dlatego w takim wypadku należy stosować rękawice ochronne (np. w przypadku glistnika, którego sok ma silne działanie trujące, czy ruty, która może uczulać), po zbiorze i przygotowaniu należy starannie umyć ręce. Korzenie i kłącza, przed dalszą obróbką trzeba dobrze opłukać w czystej, bieżącej wodzie i osuszyć.

Obróbka i konserwacja ziół.

Jednym z podstawowych sposobów konserwacji ziół jest ich suszenie, inny to robienie nalewek lub zalewanie ich olejem. Suszenie ziół zwykle powinno się robić w miejscach przewiewnych i zacienionych, ewentualnie w suszarniach w temp. do 60°C (w wyższej temperaturze ulegają zniszczeniu zawarte w nich ważne związki, m.in. lotne olejki eteryczne, białka i enzymy). Zbieranych ziół nie należy w trakcie suszenia ugniatać, ponieważ uwalniane z nich enzymy będą inicjowały rozkład innych substancji czynnych oraz pleśnienie. Suszymy zioła rozłożone cienką warstwą, dzięki czemu nie ulegają za[parzeniu i butwieniu. Wysuszone zioła przechowujemy z kolei w pudełkach lub ciemnych słojach, chroniąc przed wilgocią i światłem. Zalewanie olejem (wyciągi olejowe, np. olej rumiankowy, olej z dziurawca, z nagietka) lub alkoholem (wyciągi alkoholowe, np. z orzecha włoskiego, z kwiatów dziurawca) należy natomiast wykonywać w odpowiednich proporcjach, zależnie od dokładnego przeznaczenia i rodzaju ziół. Niektóre zioła można zasypywać cukrem (np. kwiaty mniszka lekarskiego) lub robić z nich lecznicze powidła i soki (np. z owoców dzikiej róży, czeremchy, jagód, jeżyn i dzikiego bzu).

UWAGA! Zioła należy zbierać i konserwować na okres jednego roku, a w niektórych przypadkach maksymalnie dwóch lat. Dłuższe przechowywanie obniża ich jakość, powoduje bowiem stopniowy zanik ilości zawartych w nich substancji leczniczych.

Powiązane wpisy:

Podział ziół ze względu na działanie Zioła w medycynie lekarskiej Zioła na stres i problemy ze snem Używane w kosmetyce części roślin i formy ich stosowania Ogród przed domem na wsi