Wśród roślin ogrodowych, od lat furorę robią różne gatunki pnące, a szczególnie cudnie kwitnące powojniki. Nadają się idealnie do ozdabiania ogrodów w różnych stylach architektonicznych. Można nimi zakryć ozdobnie również ściany altan, domów mieszkalnych itp. Warto dowiedzieć się więcej o hodowli i wykorzystaniu powojników.
Powojnik (łac. Clematis, L.) to cały rodzaj (łacińska nazwa rodzaju pochodzi od greckiego słowa „klema”, oznaczającego „pnącze”), obejmujący rośliny z rodziny jaskrowatych (łac. Ranunculaceae, Juss.). Rodzina ta jest bardzo liczna i obejmuje ok. 500 różnych gatunków (niekt.óre źródła podają tylko liczbę 300 gatunków), które są istnymi kosmopolitami, bowiem występują na całym świecie, w strefie klimatu umiarkowanego i ciepłego. Nie spotkamy ich tylko w klimacie gorącym i tropikalnym oraz pustynnie suchym. Co ciekawe, największa liczba uprawianych obecnie gatunków powojników pochodzi z Chin i Japonii.
Ze względu na duże i barwne kwiaty, wiele gatunków powojników jest uprawianych głównie jako ogrodowe rośliny ozdobne. Typowy i najbardziej znany w Polsce gatunek ogrodowy powojników, to Clematis vitalba. Z kolei na naturalnych stanowiskach w naszym kraju rosną tylko 2 gatunki: Clematis alpina występujący w lasach i zaroślach Karpat, oraz Clematis recta występujący na łąkach i w zaroślach w południowej części niżu. Co ciekawe, powojniki to rośliny lekko trujące (trujące są sok, liście, kwiaty i owoce, a więc cała roślina), o czym należy pamiętać przy ich przycinaniu, przesadzaniu itp. Choć nie ma doniesień o tragicznych wypadkach z udziałem tych roślin, lepiej jednak trzymać z dala od nich zwierzęta i dzieci.
Clematis morfologia
Powojniki to rośliny pnące lub płożące, mające drewniejące łodygi, dorastające u niektórych gatunków nawet do 8 m długości. Niektóre rosną, jako krzewy i podkrzewy. Łodygi odmian pnących, wspinają się w górę za pomocą owijających wokół podpór, ogonków liściowych lub osadek liści złożonych, a czasami także szypułek kwiatów i osi kwiatostanów. Podporę dla nich może być niemal wszystko. Idealna będzie np. pionowa, wąska drabinka dla kwiatów, lub specjalne rusztowania dla roślin pnących, montowane na ścianach domu. Powojnik można też sadzić w donicach balkonowych i pozwalać mu oplatać balkon czy taras, albo altany ogrodowe i pergole. Ponadto, rośliny te świetnie ozdobią również pień starego drzewa, szczególnie, gdy jest pionowy i wysoki, jak np. sosna. Odmiany płożące idealnie nadadzą się na kompozycje klombowe i inne, sadzone wespół z innymi gatunkami roślin.
Ich liście są duże i mają budowę trójlistkową, przy czym na cienkiej i długiej łodydze układają się naprzeciwlegle do siebie (podwójnie 3-listkowe lub nieparzysto-pierzaste). U niektórych odmian liście są zimozielone, więc mogą zdobić ogród i budynki przez praktycznie cały rok, jedynie kwiaty pojawiają się wtedy w sezonie wiosenno-letnim. Inne odmiany mają z kolei liście opadające na zimę.
W Polsce okres kwitnienia powojników zaczyna się w maju i trwa do października, czyli praktycznie cały sezon! Ich kwiaty są przy tym szalenie atrakcyjne, o okrągłym kształcie i na tyle duże, że ich średnica wynosi powyżej 5 cm. Największą ozdobą kwiatów powojników są ich płatowate działki, przeważnie w liczbie od 4 do 8. Wyjątkowo piękne są jednak odmiany pełnokwiatowe, które mają jeszcze więcej płatowatych działek. Ozdobą kwiatów powojników są także liczne pręciki mające kolory kontrastujące z płatowatymi działkami. O popularności tych roślin decyduje zarówno wielkość i kształt kwiatów, jak i ich wielka różnorodność kolorystyczna! Powojniki maja bowiem kwiaty o barwach od białej i żółtej, poprzez różową i czerwoną, aż do ciemnofioletowej i niebieskiej. Kwiaty niektórych odmian są różnokolorowe, tj. na jednym kwiecie występuje kilka różnych barw, cieniujących i przeplatających się wzajemnie.
Powojniki są z reguły obupłciowe, rzadziej tylko rozdzielnopłciowe i dwupienne (czyli rozdzielnopłciowe, jest to występowanie żeńskich i męskich organów rozrodczych na różnych roślinach-osobnikach). Z kolei owoc tych roślin jest główkowaty i złożony z licznych drobnych niełupek (niełupki są zebrane w główkę), co ciekawe, zachowujących na swoim szczycie szyjkę słupka, która jest przeważnie długa i pierzasta (tworzy aparat lotny dla nasion). Owoce powojników są przez to puszyste i bardzo ozdobnie przez to wyglądają. Wydawałoby się, że powinny być szybko strącane przez wiatr po dojrzeniu i uschnięciu, jednak pozostają na roślinie często nawet do samej zimy.
Wymagania glebowe i stanowisko dla powojników wielkokwiatowych
Clematisy najlepiej czują się w glebie przepuszczalnej i przewiewnej, mającej jednak odpowiednią wilgotność oraz bogatej w próchnicę i żyznej. Gleba pod ich uprawę zawsze powinna jednak posiadać dobry drenaż i odczyn obojętny (pH 7).
Przed posadzeniem powojnika trzeba najpierw odpowiednio przygotować glebę. Sadząc te rośliny na glebach ciężkich i gliniastych, należy wykopać dół głęboki na ok. 1 m i szeroki na 60 cm. Na jego dnie umieszcza się warstwę drenażu, czyli np. keramzyt, gruz, nieduże kamienie, lub grubszy chrust, a następnie drenaż ten przysypuje się mieszanką wykopanej tu wcześniej ziemi z ziemią torfiasto-kompostową. Dobrze jest też dodać rozłożony nawóz organiczny i gruboziarnisty piasek. Jeśli jednak na stanowisku sadzeniowym jest ziemia lekka, dół do wkopania rośliny może być mniejszy (50×50 cm) i nie trzeba robić drenażu. Przy sadzeniu, trzeba rośliny wkopać o kilka centymetrów głębiej, niż rosły w pojemniku. Przy sadzeniu można też poprawić odczyn gleby, wystarczy wtedy dodać do mieszanki ziemi dolomit. Po posadzeniu, rośliny trzeba oczywiście również podlać.
Najlepsze jest stanowisko dla powojników to miejsca słoneczne, jednak gwarantujące zacienienie dla dolnych części rośliny. Ponadto, powojniki najlepiej rosną od strony południowo-wschodniej lub południowo-zachodniej, jednak nie w miejscach silnie nasłonecznionych. Odmiany typowo pnące wymagają specjalnych podpór, do których mogłyby się przyczepić i wspinać, dlatego najlepiej sadzić je przy płotach, drabinkach, pergolach, trejażach, a także altanach i okratowanych ścianach budynków (z założonymi kratownicami i drabinkami dla roślin pnących). Odmiany wielkokwiatowe mają jednak mniejszą zdolność owijania się wokół podpór, więc w ich przypadku trzeba pamiętać, by dodatkowo podwiązywać je np. sznurkiem.
Clematis nawożenie i cięcie
Powojniki najlepiej nawozić co 2 lata obornikiem w odległości 0,8-1 m od pojedynczego krzaku, który wkopuje się na głębokość 20 cm. W maju oraz latem po kwitnieniu i cięciu, można też podlewać powojniki gnojówką, w rozcieńczeniu 1:10 i w ilości 10 litrów na jedną roślinę, którą należy wlać w odległości 0,7 m. Gnojówką nie można jednak podlewać po 15. sierpnia. W uprawie powojników stosuje się również nawozy mineralne zamiast naturalnych (np. podlewanie 1% roztworem Azofoski lub innego nawozu wieloskładnikowego). Nawóz taki stosuje się dwukrotnie – na wiosnę i jesienią po kwitnieniu. Co roku należy ponadto uzupełniać torfową ściółkę i kontrolować właściwość odczynu gleby pod krzakami powojników.
Wiosną, zbyt długie i przyschnięte pędy powojników należy przycinać, najlepiej w drugiej połowie marca, ponieważ wtedy pąki są nabrzmiałe i dobrze widoczne, więc nie utniemy zdrowych pędów. Cięcie wykonuje się na wysokości 0,5-1 cm nad pąkiem. Natomiast w pierwszym roku uprawy, młode powojniki przycina się 30 cm nad podłożem. Cięcie powojników zależy też od odmiany i jej pory kwitnienia. Dlatego odmiany wielkokwiatowe i wcześnie kwitnące przycina się na wysokości 50-100 cm, odmiany późno kwitnące – nad 2-3 parą pąków i na wysokości 20-40 cm nad ziemią, a odmiany kwitnące wiosna tylko na starych pędach – przycina się jesienią po kwitnieniu, na wysokości ok. 1 m od ziemi. Ponadto, odmiany powojników wielkokwiatowych warto również okryć na zimę (dolne pędy) usypanym kopczykiem ziemi i/lub słomą.
Clematis choroby i ochrona
Powojniki są raczej zdrowymi roślinami, jednak czasem atakują je grzyby. Pędy zainfekowanych roślin mogą wtedy więdnąć, co ma zwykle miejsce w czasie ich intensywnego wzrostu. Rośliny można jednak skutecznie przed tym ochronić, należy w tym celu wiosną i jesienią stosować opryskiwanie odpowiednimi preparatami fungicydowymi (np. Topsin lub Benlate w stężeniu 0,2%). Czasem jednak opryski mogą okazać się nieskuteczne, należy więc wtedy nisko przyciąć całą roślinę, a ścięte pędy spalić. Powinna sama odbić z ziemi już zdrowa.
