Stonka ziemniaczana to główny szkodnik upraw ziemniaków Europie i na świecie. Owad ten jest szybki, żarłoczny i trudny do eliminacji. Od czasu, gdy stonka ziemniaczana zaczęła występować w Polsce, co roku odnotowuje się nawet przekroczenie progu ekonomicznej szkodliwości powodowanej przez ekspansję tego szkodnika. Straty wynikające z niszczenia przez stonkę plantacji, mogą nawet dochodzić do 60%!
Stonka ziemniaczana (łac. Leptinotarsa decemlineata) to chrząszcz (rząd Coleoptera) należący do podrzędu chrząszczy wielożernych (łac. Polyphaga), rodziny stonkowatych (łac. Chrysomelidae), podgromady owadów uskrzydlonych i gromady owadów. Stonka jest przy tym pospolitym szkodnikiem upraw ziemniaków oraz w mniejszym stopniu innych roślin psiankowatych. Gatunek ten nie jest jednak rodzimym owadem Europy i został tu zawleczony z Ameryki Północnej oraz Środkowej.
Budowa i wygląd zewnętrzny stonki
Stonka ma budowę typową do owadów z rzędu chrząszczy (łac. Coleoptera). Jej owalne i długie na 10 mm ciało składa się z przedplecza żółtej barwie, pokrytego czarnymi plamkami w kształcie nieregularnych kresek i kropek. Twarde, sztywne pokrywy skrzydeł, okrywające od góry odwłok (zaplecze), mają z kolei barwę żółto-kremową z 10 czarnymi, podłużnymi paskami (paski te biegną od przodu w kierunku tyłu ciała owada, jest ich po 5 na każdej pokrywie skrzydłowej). Poza tym, stonki mają stosunkowo mocno wypukły wierzch (strona grzbietowa), za to płaski spód (strona brzuszna) ciała. Ponadto, owady te mają 3 pary kończyn, niewielkie czarne oczy (o budowie złożonej, znajdujące się po bokach głowy) oraz średniej długości, masywne czułki.
Stonka ziemniaczana występowanie
Obecnie stonka ziemniaczana występuje niemal na całym świecie, choć jej ojczyzną jest Ameryka Północna i Środkowa. Poza Ameryka owad tej jest szczególnie ekspansywny także w Europie i Azji. Co ciekawe, po raz pierwszy opisano go stosunkowo niedawno, bo dopiero w 1824 r., na dodatek, jako gatunek nieszkodliwy, żyjący w Górach Skalistych Ameryki Północnej, na dziko rosnących roślinach psiankowatych. Ponieważ najpierw odkryto stonkę w Kolorado (USA), uznano więc, że to jest właśnie pierwotne miejsce jej pochodzenia i dlatego gatunek ten zwano najpierw „żukiem z Kolorado”, „kolorado”, lub „chrząszczem kolorado”.
Wraz z postępującą kolonizacją Ameryki, intensywnie rozbudowywano linie kolejowe przecinające kontynent, a wraz z tym rozpowszechniała się też uprawa ziemniaków. Siłą rzeczy, stonka ziemniaczana przeniosła się z czasem z dzikich psiankowatych na ziemniaki i zaczęła opanowywać kontynent amerykański. W drugiej połowie XIX wieku odnotowano już jej występowanie na niemal całym wschodnim wybrzeżu USA.
Do Europy stonka ziemniaczana została zawleczona dopiero na przełomie XIX i XX wieku (ok. 1870 r.), przy czym powszechnie przyjmuje się, że owad ten dostał się tu zupełnie przypadkowo, przewieziony niezauważenie na pokładach statków transportujących do Europy żywność pochodzącą z Ameryki. Początkowo stonkę ziemniaczaną zaczęto dosyć radykalnie zwalczać w Europie, celnie upatrując w niej duże zagrożenie dla upraw. Oblewano więc naftą i podpalano zaatakowane uprawy ziemniaków. Jak sie po latach jednak okazało, na niewiele się to zdało, bowiem po I wojnie światowej owady te pojawiły się ponownie w okolicach Bordeaux we Francji, a po upływie roku opanowały już ok. 1/4 terytorium tego kraju.
Z końcem lat 30. XX wieku stonki zaczęły z kolei występować na terytorium Niemiec, a po zakończeniu II wojny światowej (od 1945 r.) rozprzestrzeniły się na obszarze Polski i dalej na wschód w kierunku całej Azji. Warto jednak wiedzieć, że w Polsce po raz pierwszy bytność stonki ziemniaczanej odnotowano dużo wcześniej, bo na Suwalszczyźnie w 1880 r., jednak wtedy udało się skutecznie zlikwidować tego groźnego szkodnika. Niestety po II wojnie światowej ekspansja była już tak wielka, że stało się to niemożliwe. Obecnie stonka ziemniaczana jest najpopularniejszym i jednocześnie najgroźniejszym szkodnikiem upraw ziemniaka zarówno w Europie, jak i na świecie.
Pokarm
Stonka ziemniaczana żeruje na roślinach psiankowatych, w tym głównie na ziemniakach. Liśćmi, kwiatami i łodygami tych roślin żywią się zarówno larwy tych owadów, jak i osobniki dorosłe.
Cykl rozrodczy stonki ziemniaczanej
Owady dorosłe zimują w ziemi na głębokości do ok. 50 cm. Kilka dni po opuszczeniu zimowisk (masowy nalot chrząszczy następuje zazwyczaj w połowie czerwca) i intensywnym żerowaniu, chrząszcze przystępują do rozrodu. Samice składają wtedy w grupach (skupiska po 10-30 sztuk) do ok. 800 pomarańczowych jaj, umiejscawiając je na spodniej części ziemniaczanych liści, co ma je chronić przed deszczem, słońcem i drapieżnikami. Wylęgające się z jaj larwy są wydłużone i mają pękate odwłoki oraz różowawo-pomarańczowy kolor, z wiekiem przybierają jednak coraz bardziej jaskrawo-pomarańczową barwę.
Larwy żerują przy tym na liściach ziemniaków, pozbawiając rośliny niemal całkowicie liści, przez co wiele zaatakowanych krzaków ziemniaczanych po prostu usycha. Przepoczwarczenie się larw następuje jednak nie na roślinie, a w glebie (w tym celu musza zejść z roślin do gleby). W ciągu jednego sezonu wegetacyjnego mogą się w ten sposób rozwinąć nawet 2-3 pokolenia tych owadów, przy czym zero fizjologiczne dla tego gatunku (czyli temperatura progowa, poniżej której nie może się już odbywać rozwój tych owadów) wynosi 11,5°C, natomiast suma temperatur efektywnych (suma jednostek ciepła powyżej minimum fizjologicznego, potrzebnych do rozwoju omawianego gatunku) to 390 °C.
Stonka ziemniaczana zwalczanie
Straty wynikające z opanowania przez stonkę plantacji ziemniaczanych, mogą sięgać w sumie nawet do 60%. Za próg ekonomicznej szkodliwości tego owada, ze względu na dużą płodność samic tego gatunku (mogą składać nawet do 1000 jaj), ogólnie ustalono występowanie na jednej roślinie 3-4 złóż jaj lub 15 larw, a także występowanie 1 dorosłego chrząszcza „wiosennego” na 25 roślin. Stonkę ziemniaczaną zwalcza się przy tym stosując zbieranie larw (sposób ekologiczny, jednak mało efektywny ekonomicznie) oraz chemicznie (insektycydami, sposób bardzo efektywny ekonomicznie, szczególnie na dużych areałach upraw). Warto również wiedzieć, że jednym z naturalnych wrogów stonki ziemniaczanej jest bażant łowny i kuropatwy, które zjadają przede wszystkim larwy tego szkodnika.
Stonka ziemniaczana ciekawostki
Jak przeczytamy w „Wielkiej ilustrowanej encyklopedii powszechnej” wydanej w latach 1929-1938, stonka ziemniaczana występowała wtedy na terenie naszego kraju wyłącznie sporadycznie. Rozpowszechniła się i zaczęła stanowić realnie poważny problem dopiero w latach 50., a więc zaraz po II wojnie światowej. Co ciekawe, jak podano w komunikacie Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych, który władze PRL zamieściły 01.06.1950 roku w ówczesnej gazecie „Trybuna Ludu”, szkodnik ten miał rzekomo być zrzucany do Bałtyku, w masowych wręcz ilościach przez samoloty wysyłane z USA, skąd stonki wypełzały na wybrzeże i w taki sposób rozpleniły się po całym kraju.
Problemem tym zainteresowały się wtedy najwyższe czynniki partyjne i rządowe. Władze reklamowały to, jako „działania sabotażowo-dywersyjne wymierzone w socjalistyczna Polskę, polegające na zachłannej konsumpcji upraw ziemniaczanych”! Występujące wtedy letnie plagi stonki (określane też mianem „pasiastego dywersanta”) tłumaczono społeczeństwu, jako dywersję robione przez wrogów socjalizmu. Wspomniana „Trybuna Ludu” w maju 1950 r. napisała z kolei artykuł, który zatytułowała „Niesłychana zbrodnia imperialistów amerykańskich”. Występowanie stonki wykorzystywano też sprytnie do innej propagandy politycznej, głównie do tzw. „mobilizacji mas” oraz jako „główny powód niedoborów obecnych na rynku żywności”.
Władze od razu wypowiedziały też przy tym poważną i bezlitosną wojnę stonce ziemniaczanej, co było jednak już krokiem bardzo roztropnym. W sierpniu 1951 r. sprawą stonki ziemniaczanej zajęło się nawet cale Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego! Z kolei 18.01.1953 r. rząd PRL podjął uchwałę „w sprawie walki społeczeństwa ze stonką ziemniaczaną”, nazywaną wtedy w Polsce „żukiem kolorado”. Dzięki takim staraniom, w latach 40. i 50., czyli jeszcze przed upowszechnieniem się chemicznych środków owadobójczych (insektycydów), w Polsce organizowano powszechne, ogólnokrajowe akcje zbierania chrząszczy i larw stonki.
W następnych latach zaczęto z kolei stosować środki zawierające słynne DDT, co jak się okazało na początku lat 60., było niestety metodą bardzo szkodliwą dla zdrowia i życia ludzkiego. Jednak zakaz stosowania DDT wprowadzono dopiero w 1970 r., przy czym jako pierwsze zrobiły to Norwegia i Szwecja. USA poszły w ich ślady w lecie 1972 r., jak zwykle dopiero po długich sporach. Potem stosowania DDT zakazały też inne kraje, w tym Polska w 1976 r. i Wielka Brytania w 1984 r.
